Ook de nationale overheden zijn uiteraard belangrijke spelers in het landschap van multi-level governance. In het Europese model spelen zij een cruciale rol in de uitbouw van de infrastructuur van het eigen land, met als kernelementen de openbare orde en veiligheid, en dan ook sectoren zoals het onderwijs, de gezondheidszorg, sociale zekerheid, de cultuursector. Landen zullen na de Coronapandemie ook meer dan vroeger investeren in strategische economische sectoren, zoals de productie van geneesmiddelen of basisvoorzieningen zoals elektriciteit. Nu zijn dat zijn allemaal behoorlijk monocausale issues, en daar is het democratische model met zijn politieke partijen goed in beslagen. Daar heb je natuurlijk wel een heldere staatsstructuur voor nodig, en wat dat betreft zijn we in België niet bepaald verwend… Universiteiten zijn in elk geval goed geplaatst om de overheden in dat alles te adviseren. Zoals ook studiediensten van politieke partijen dat kunnen doen.

Van een heel andere orde zijn de geclusterde multi-causale problemen zoals biodiversiteit, CO2-uitstoot, pandemieën of ook vluchtelingenstromen. Daar kunnen oplossingen enkel worden aangereikt vanuit internationale samenwerking, op elk niveau. We kijken dan uiteraard naar politieke actoren zoals Europa, de G7, de Verenigde Naties enzovoort. Maar ook andere actoren spelen een heel belangrijke rol. Hierna enkele voorbeelden uit de bonte wereld van multi-level governance. Wie is er zo allemaal actief op de bouwwerf van onze toekomst?

Er is ten eerste het internationale netwerk van wetenschappers. Wanneer de aanpak van de Coronapandemie landen intern en extern kan verdelen, dan zag je die verdeeldheid nauwelijks of niet onder de wetenschappers. Virologen, infectiologen, bacteriologen en wat dan ook, welke technieken ze allemaal ook gebruikten, ze vonden elkaar haast dadelijk in een mondiaal netwerk van kennisuitwisseling waarin grote consensus bewaard bleef. Internationale kennisnetwerken sturen vandaag het beleid mee aan. Zo hebben ook economische experts over de landen heen in 2002 de euromunt neergezet en het Europese economische beleid aangestuurd, waarbij de bankencrisis uit 2008 overwonnen werd en waarbij recent de Coronacrisis een hefboom was voor wat zij al lang bepleitten, de invoering van Europese obligaties.

Andere krachtige nationale en internationale netwerken met topexpertise zijn bijvoorbeeld de bedrijven. De mindshift in de bedrijfswereld in de laatste vijf jaar is enorm. Het moeilijk vatbare containerbegrip ‘duurzaamheid’ wordt er op elk niveau overdacht. Dat bedrijven deze beweging maken heeft ook veel te maken met het feit dat zowel hun personeelsleden als de klanten dit van hun bedrijf verwachten. Zoals wetenschappelijke netwerken fundamenteel kunnen bijdragen aan het oplossen van de wicked problems, zo kan dus ook de bedrijfswereld dat, ook al omdat om een gigantisch grote speler gaat. Waarbij ook de druk van onderuit een belangrijke factor is.

Dat laatste leidt ons naar de andere kant van het spectrum, met ook daar belangrijke spelers die ertoe kunnen bijdragen de geclusterde problemen aan te pakken. De globalisering van de wereld bevindt zich op een keerpunt. Nemen we de lange productieketens en het ‘just in time’ beheer van voorraden: dit is eigen aan de mondialisering van de vrije markt, maar de Coronapandemie laat zien dat we die wereld toch heel anders moeten organiseren.

In de voorbije jaren groeide bovendien het inzicht dat globale problemen ook decentraal kunnen worden opgelost. Daarbij verwijs ik naar Elinor Ostrom, die voor haar analyse van bestuur door commons in 2009 de Nobelprijs Economie kreeg. Ze toonde aan dat een globaal publiek goed tot stand kan komen door lokale, decentrale oplossingen. Het succes van zulke decentrale oplossing succesvol werkt dan aanstekelijk zodat ook andere regio’s steeds meer voor die oplossing kiezen. Wat zich aandient is een opwaardering van kleinere clusters, die tekenend zijn voor een zekere deglobalisering. Ik denk dan, bijvoorbeeld, aan maatschappelijke ecosystemen: een complex geheel van samenhangende interacties in een bepaald gebied zonder duidelijke grenzen.

Nemen we de regio Antwerpen. Hoe groot is die eigenlijk? Wanneer je de gezondheidszorg als focus neemt, dan heeft deze regio een reikwijdte van zo’n 1,2 miljoen mensen – diep in het Waasland, richting Brussel, tot in Zuid-Nederland. Dat valt samen met de scope van de Universiteit Antwerpen:, want bij de gerankte universiteiten van hoog niveau heb je wereldwijd een universiteit per 1 miljoen inwoners. Er is dus een ruime regio Antwerpen die zich aandient als een in vele opzichten samenhangend gebied, met fluïde grenzen. In zulk ecosysteem kunnen private actoren, bedrijven, kennisinstellingen zoals de universiteit en de hogescholen, groepen uit de civiele maatschappij en het middenveld, samen met de stedelijke autoriteiten heel wat neerzetten, waarbij het eigen regionale ecosysteem wordt uitgebouwd tot een klimaat- en mensvriendelijke regio, waarin bijvoorbeeld energie onderling wordt uitgewisseld, waarbij we de ruimtelijke ordening hertekenen met gemengde leefvormen die jong en oud samenbrengen, waarbij zodus de vele expertise die aanwezig is wordt samengebracht in een groot project van co-creatie. Zulk model verhoogt ook de democratische legitimiteit en het draagvlak van de keuzes die worden gemaakt. Het is een ecosysteem waarin het stedelijke niveau nog aan belang zal winnen. Daar kan immers vlug worden beslist en hebben de beslissingen ook een onmiddellijke impact. In zulk netwerk, hier, heeft ook de UAntwerpen een belangrijke rol te spelen, en die rol nemen we op, als trekker van de regio, om vandaaruit in te zetten op Vlaanderen, België en de wereld. Bepaal mee de toekomst, daar staat onze universiteit voor! 

De nieuwe wereld staat voor grote uitdagingen, waarbij een goed samenspel tussen wetenschap en beleid kansen biedt voor globale oplossingen. Dat beleid krijgt vorm in de politiek, maar ook op vele andere niveaus, als daar zijn internationale wetenschappelijke netwerken, de wereld van business en bedrijven, of ook de vele ecosystemen die zich ontwikkelen vanuit de gezamenlijke inzet van onderuit. De universiteiten en de hogescholen hebben een grote rol in dat alles te spelen. Maar dat geldt nog meer voor de studenten! Want de wereld van morgen is hùn wereld. En zij zijn jonge mensen die met frisse blik en wars van cynisme kennis opnemen en inzicht opdoen, om weldra hun vleugels in de wereld uit te slaan en verantwoordelijkheid op te nemen!

Beste studenten, collega’s en vrienden van de UAntwerpen : het ga u allen goed!